Tętniak aorty: przyczyny, objawy i leczenie

lek. Kamila Ludwikowska
Aktualizacja: lek. Magdalena Wiercińska

Tętniak aorty to lokalne poszerzenie aorty o ponad 50% normy. Częstość występowania tętniaków aorty rośnie wraz z wiekiem. Tętniaki mają tendencję do powiększania się i pękania. Pęknięcie tętniaka aorty jest stanem zagrożenia życia i wymaga natychmiastowej interwencji chirurgicznej.

Co to jest tętniak aorty i jakie są jego przyczyny?

Aorta to główna tętnica w organizmie człowieka. Lewa komora serca tłoczy krew do aorty, od której odchodzą kolejne odgałęzienia dostarczające krew do wszystkich narządów i tkanek. Przebieg aorty przypomina hak albo uchwyt parasola opartego o ziemię. Początkowy odcinek to aorta wstępująca, następnie wyróżniamy łuk aorty oraz najdłuższą część tego naczynia – aortę zstępującą.

Tętniak to fragment tętnicy, w którym następuje poszerzenie jej światła o ponad 50% w stosunku do prawidłowej wartości. U zdrowych dorosłych średnica aorty w pobliżu serca nie przekracza zwykle 40 mm, a im dalej od niego, tym jest mniejsza. O średnicy aorty decyduje wiele czynników, w tym wiek, płeć, rozmiary ciała (wzrost, masa i powierzchnia ciała) oraz ciśnienie tętnicze. Przyrost średnicy aorty na każdą dekadę życia wynosi około 0,9 mm u mężczyzn i 0,7 mm u kobiet. To naturalne, powolne ale postępujące poszerzanie się aorty z upływem czasu, począwszy od wieku średniego, jest konsekwencją starzenia się i zmniejszania elastyczności ściany aorty, jak również wzrastającego ciśnienia tętniczego. W niektórych przypadkach dochodzi jednak do nadmiernego poszerzenia aorty, które przekracza o 50% normę dla danego odcinka aorty – wówczas mówimy o tętniaku. Z czasem tętniak ulega powiększaniu. To potencjalnie groźna choroba, której powikłanie – pęknięcie tętniaka – stanowi stan zagrożenia życia. Duże tętniaki powiększają się szybciej niż małe.

Do zmian w ścianie aorty, które mogą dać początek tętniakom, najczęściej prowadzi miażdżyca. Istnieją także inne, rzadsze przyczyny, takie jak

Tętniaki aorty można podzielić na kilka grup, uwzględniając kryterium kształtu, budowy ściany lub umiejscowienia.

Pod względem kształtu wyróżnia się:

  • tętniaki workowate (zwykle w okolicy tętnicy podobojczykowej lewej lub dolnej ściany łuku aorty) i
  • wrzecionowate (znacznie częstsze).

Na podstawie budowy ściany, tętniaki dzieli się na:

  • prawdziwe (wybrzuszeniu ulega cała ściana naczynia) lub
  • rzekome (część warstw tworzących ścianę aorty pęka i uwypukla się cienka warstwa pozostałej części ściany aorty). Do powstania tętniaków rzekomych dochodzi najczęściej po urazie.

Najprostszy podział tętniaków aorty uwzględniający umiejscowienie obejmuje:

  • tętniaki aorty brzusznej (części zstępującej poniżej przepony) – to najczęstsza lokalizacja
  • tętniaki aorty piersiowej (części wstępującej, łuku aorty lub początkowej części aorty zstępującej – do wysokości przepony)
  • możliwe jest również piersiowo-brzuszne umiejscowienie tętniaka – na granicy obu wymienionych wcześniej obszarów.

Jak często występują tętniaki aorty?

Częstość występowania tętniaków aorty rośnie wraz z wiekiem. W związku z wydłużeniem się średniej długości życia, w krajach rozwiniętych, w tym w Polsce, jest to choroba coraz częstsza. Oprócz starszego wieku (powyżej 55. roku życia; szczyt zachorowań w okolicach 80. roku życia), czynniki zwiększające ryzyko rozwoju tętniaka aorty to:

  • płeć męska
  • przypadki tętniaków aorty w rodzinie
  • palenie papierosów
  • miażdżyca, obecność tętniaków w innych naczyniach poza aortą
  • przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP)
  • nadciśnienie tętnicze
  • hipercholesterolemia
  • choroba zarostowa tętnic obwodowych
  • choroba niedokrwienna serca.

Niedawne badania genetyczne wykazały podłoże genetyczne tętniaków i ich związek ze zmianami w obrębie chromosomu 9p21. Więcej tętniaków występuje u osób rasy białej.

Tętniaki aorty brzusznej stanowią większość wszystkich tętniaków aorty. Stwierdza się je u 4,4% populacji po 40. rż., 3–8 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet. Częstość ich występowania zwiększa się z wiekiem i wynosi 1,3% u mężczyzn w wieku 45–54 lat, a 12,5% w grupie wiekowej 75–84 lat; wśród kobiet odsetek ten wynosi odpowiednio 0 i 5,2%. Zapadalność na tętniaka aorty brzusznej w ciągu ostatnich 20 lat zmniejszyła się. Tętniaki aorty brzusznej występują u 5% chorych na chorobę niedokrwienną serca i u 10% chorych na miażdżycę zarostową tętnic kończyn dolnych.

Tętniaki aorty piersiowej, stanowiące 6–8% rozpoznawanych tętniaków aorty, występują jednakowo często u obu płci i w 60% przypadków dotyczą aorty wstępującej.

Do pęknięcia tętniaków aorty brzusznej dochodzi u 4–13 na 100 000 osób w zależności od wieku i od kraju. W USA pęknięcie tętniaka aorty jest 13. pod względem częstości przyczyną zgonów, rocznie z tego powodu umiera około 15 000 osób.

Jak się objawia tętniak aorty?

Tętniak aorty zwykle przez długi czas pozostaje bezobjawowy. W świetle poszerzonego odcinka aorty krew płynie jednak w nieprawidłowy sposób. Sprzyja to powstawaniu skrzepliny (zakrzepu) w tętniaku. Jej fragmenty mogą się odrywać i wędrując z nurtem krwi powodować incydenty zatorowe, które często są pierwszym objawem tętniaka. Tak może dojść do udaru mózgu, niedokrwienia kończyn dolnych lub jelit, zawału nerki, zespołu niebieskich palców (ostre niedokrwienie palców stóp wywołane drobnymi zatorami).

W zależności od umiejscowienia tętniaka stwierdza się różne objawy – najbardziej charakterystyczne opisano niżej.

Tętniak aorty piersiowej: ból klatki piersiowej i ból pleców (występuje u 25% chorych bez rozwarstwienia aorty). Zwykle ból ma stały, przeszywający charakter i jest silny. Rzadko zdarzają się zaburzenia połykania (dysfagia), chrypka, kaszel, duszność (niekiedy zależne od pozycji ciała), krwioplucie i nawracające zapalenia płuc.

W przypadku tętniaka aorty wstępującej lub łuku aorty mogą wystąpić objawy

  • niedomykalności zastawki aortalnej (często z objawami niewydolności serca, takimi jak zła tolerancja wysiłku, uczucie duszności wysiłkowej, obrzęki) lub
  • objawy zespołu żyły głównej górnej (utrudniony spływ krwi przez uciśniętą żyłę główną górną; objawy to duszność, obrzęk i zaczerwienienie szyi i twarzy, zwłaszcza dookoła oczu, kaszel, obrzęk rąk, ból w klatce piersiowej, zaburzenia połykania, zaburzenia widzenia, bóle głowy, nudności, obrzęk błon śluzowych nosa, poszerzenie żył szyjnych i żył powierzchownych klatki piersiowej, śpiączka).

Objawy tętniaka aorty brzusznej: zazwyczaj nie występują; pojawiają się dopiero przy dużych tętniakach. Najczęstszy objaw to stały, gniotący ból w okolicy pępka, podbrzuszu lub okolicy lędźwiowej. Mogą występować także objawy niedokrwienia jelit, czyli ból brzucha nasilający się po posiłku. Jeśli tętniak ma 5 cm średnicy lub więcej, to lekarz może wyczuć go podczas badania brzucha.

Pęknięcie tętniaka to stan zagrażający życiu. U pacjenta z tętniakiem aorty może dojść do jego nagłego pęknięcia. Jest to bardziej prawdopodobne w przypadku dużych zmian. Objawy pęknięcia tętniaka aorty to silny rozrywający ból w klatce piersiowej lub jamie brzusznej, szybko postępujące pogorszenie stanu ogólnego i narastające objawy wstrząsu – zwiększona częstotliwość rytmu serca (tachykardia), spadek ciśnienia tętniczego, zaburzenia przytomności, utrata przytomności.

Tętniak aorty piersiowej może pęknąć do:

  • jamy opłucnej (zwykle lewej), co wiąże się z nasilającą się dusznością i kaszlem
  • śródpiersia lub worka osierdziowego, co powoduje szybko narastającą tamponadę serca, objawiającą się wypełnionymi żyłami szyjnymi, szybkim tętnem, bólem w klatce piersiowej
  • przełyku (rzadko), co powoduje zagrażające życiu krwiste wymioty.

Tętniaki aorty brzusznej mogą pęknąć do:

  • przestrzeni zaotrzewnowej, czyli obszaru w tylnej części jamy brzusznej. Powodują wówczas charakterystyczny zespół objawów obejmujący nagły silny ból w jamie brzusznej i okolicy lędźwiowo-krzyżowej, wstrząs oraz krwiak krocza i moszny
  • jamy otrzewnej, co powoduje ból brzucha, objawy wstrząsu i powiększenie się obwodu brzucha
  • dwunastnicy (rzadko), co powoduje silne krwawienie z przewodu pokarmowego.

Podczas badania lekarskiego tętniaki aorty piersiowej sporadycznie powodują jakiekolwiek odchylenia od normy. W niektórych przypadkach mogą powodować zmiany osłuchowe nad zastawką trójdzielną i aortalną. Lekarz może wybadać palpacyjnie (za pomocą dotyku) tętniaka aorty brzusznej o średnicy od 5 cm. Tętniak często jest bolesny, zwłaszcza gdy szybko się powiększa. Podczas osłuchiwania brzucha stetoskopem, słyszalne mogą być szmery nad aortą brzuszną.

Co robić w przypadku wystąpienia objawów tętniaka aorty?

W razie podejrzenia tętniaka aorty należy się zgłosić do lekarza POZ i wykonać badania diagnostyczne. Możliwie szybkie rozpoznanie pozwala ocenić ryzyko oraz w porę podjąć leczenie.

W przypadku nagłego pogorszenia stanu zdrowia i silnego bólu u pacjenta z rozpoznanym tętniakiem aorty (podejrzenie pęknięcia tętniaka) trzeba niezwłocznie wezwać pogotowie ratunkowe. Pęknięcie tętniaka aorty wymaga natychmiastowej interwencji chirurgicznej.

Tętniak aorty - rozpoznanie

Tętniaka zwykle wykrywa się przypadkowo na podstawie badań obrazowych wykonywanych z innych wskazań (np. przy rutynowych badaniach wymaganych przez zakład pracy lub zleconych z powodu innej choroby, chociażby miażdżycy).

Podstawowe badania diagnostyczne w przypadku podejrzenia tętniaka aorty, to RTG klatki piersiowej (widać na nim poszerzenie aorty piersiowej), echokardiografia (badanie przezklatkowe pozwala na ocenę aorty przy podejrzeniu tętniaka aorty wstępującej i łuku. Przy podejrzeniu tętniaka aorty zstępującej najlepiej sprawdza się USG przezprzełykowa), USG jamy brzusznej (podstawowa metoda rozpoznawania tętniaków aorty brzusznej).

Angiografia klasyczna (z podaniem kontrastu do naczyń za pomocą cewnika wprowadzonego przezskórnie) lub angio-TK (nieinwazyjna metoda polegająca na podaniu kontrastu dożylnie i wykonaniu specjalnej projekcji tomografii komputerowej) pozwala dokładnie ocenić wielkość (z dokładnością do 0,2 cm) i zasięg tętniaka oraz zależności anatomiczne między tętniakiem a sąsiednimi narządami i tętnicami odchodzącymi od aorty. Angio-MR (specjalna projekcja naczyniowa rezonansu magnetycznego) to badanie wykorzystywane do oceny wielkości i zasięgu tętniaka, jeśli nie można wykonać angio-TK. Aortografię (angiografia aorty) wykonuje się u niektórych chorych przed zabiegami wewnątrznaczyniowymi. W zależności od wielkości stwierdzonej zmiany, tętniak aorty podlega monitorowaniu bądź pacjent jest kwalifikowany do leczenia w ośrodku chirurgii naczyniowej.

W przypadku bezobjawowych tętniaków aorty piersiowej wykonuje się angio-TK lub angio-MR 6 miesięcy po wykryciu tętniaka, a następne badania (tą samą metodą i w tym samym ośrodku) raz na 12 miesięcy, jeśli tętniak się nie powiększa lub co 6 miesięcy, jeśli jego średnica istotnie się zwiększa w kolejnych badaniach.

W przypadku tętniaków aorty brzusznej, częstość kontrolnych badań USG lub TK zależy o wielkości tętniaka. Jeśli średnica wynosi 30–39 mm – co 3 lata, jeśli 40–44 mm – co 2 lata, a jeśli 45 mm i więcej – co rok.

Tętniak aorty - metody leczenia

Zarówno w przypadku zapobiegania, jak i leczenia tętniaka aorty podstawowe znaczenie ma eliminacja czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, a szczególnie zaprzestanie palenia tytoniu i prawidłowa kontrola ciśnienia tętniczego. Przed planowanym leczeniem tętniaka aorty obowiązuje także ocena kardiologiczna w kierunku choroby niedokrwiennej serca i ewentualne leczenie w razie jej stwierdzenia.

Leczenie farmakologiczne obejmuje podawanie leków z grupy β-blokerów. Przyjmowanie ich przewlekle doustnie zwalnia tempo powiększania tętniaków aorty brzusznej o średnicy >4 cm, ale nie wpływa na częstość pęknięć. Leczenie zalecane jest również u chorych z tętniakiem aorty piersiowej i zespołem Marfana. U pacjentów z zespołem Marfana lekarz może zlecić także losartan.

Zasadniczą metodą leczenia jest leczenie operacyjne. Zwykle zabieg polega na usunięciu zmienionego chorobowo odcinka aorty i wszczepieniu protezy naczyniowej (sztucznego odcinka aorty) w miejsce tętniaka. Decyzję o operacji lekarz podejmuje wspólnie z pacjentem, biorąc pod uwagę rozmiary tętniaka, jego progresję w czasie, ewentualne objawy, a także sytuację zdrowotną pacjenta (m.in. ewentualną niedomykalność zastawki aortalnej, zespół Marfana, planowaną ciążę). Ogólnie leczenia operacyjnego wymagają bezobjawowe duże tętniaki (powyżej 55 mm lub 60 mm) szybko powiększające się tętniaki (≥5 mm w ciągu 6 mies. lub ≥7 mm w ciągu roku), a także wszystkie tętniaki objawowe lub pęknięte. Po operacji zaleca się kontrolę za pomocą USG lub TK co 5 lat.

Wewnątrznaczyniowe wszczepienie stentu, czyli zabieg małoinwazyjny, polega na wszczepieniu „sprężynki” stabilizującej ścianę aorty za pomocą specjalnego cewnika wprowadzanego przezskórnie do naczyń. W przypadku aorty piersiowej możliwe jest takie leczenie tętniaka aorty zstępującej; w przypadku aorty brzusznej postępowanie to jest zarezerwowane dla chorych, u których zabieg operacyjny wiąże się z bardzo dużym ryzykiem bądź jest niemożliwy. Po zabiegu konieczna jest regularna kontrola w celu wykrycia ewentualnego dalszego powiększenia się tętniaka.

Czy jest możliwe całkowite wyleczenie tętniaka aorty?

Tętniaki mają tendencję do powiększania się i pękania. Ryzyko pęknięcia tętniaka aorty brzusznej w ciągu 5 lat jest tym większe, im większa jest średnica tętniaka i wynosi: 2% przy średnicy tętniaka mniejszej niż 40 mm, 20% przy średnicy ponad 50 mm, a 40% przy średnicy przekraczającej 60 mm. Jeśli średnica tętniaka zwiększa się wyraźnie z badania na badanie (tj. o 5 mm w ciągu 6 mies.), ryzyko pęknięcia zwiększa się 2-krotnie.

Tętniaki aorty piersiowej powiększają się średnio o 1 mm/rok (najszybciej tętniaki aorty zstępującej, duże i w zespole Marfana); ryzyko pęknięcia przy średnicy większej niż 60 mm wynosi 7%/rok, a przy mniejszej niż 50 mm 2%/rok. Każdy tętniak aorty, zwłaszcza piersiowej (rzadziej aorty brzusznej), może ulec rozwarstwieniu.

Pęknięcie tętniaka aorty to ciężki, szybko postępujący stan, który w 50% przypadków kończy się zgonem jeszcze zanim pacjent znajdzie się w szpitalu. Także ryzyko związane z operacją pękniętego tętniaka aorty jest znacznie większe niż w przypadku planowego zabiegu przeprowadzonego zanim dojdzie do pęknięcia.

Przy prawidłowej kwalifikacji chorego do leczenia zabiegowego oraz wolnym od powikłań przebiegu operacji, pacjenci po usunięciu tętniaka aorty żyją podobnie długo jak osoby bez tętniaka aorty.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia tętniaka aorty?

Po leczeniu tętniaka aorty obowiązuje ścisłe stosowanie się do zaleceń lekarskich. Bardzo duże znaczenie ma profilaktyka chorób układu sercowo-naczyniowego, w tym zaprzestanie palenia tytoniu, regularna aktywność fizyczna, zdrowa, zrównoważona dieta, redukcja masy ciała w przypadku otyłości i nadwagi, kontrola chorób przewlekłych, takich jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, POChP.

Należy także regularnie wykonywać badania kontrolne. Po leczeniu operacyjnym są one konieczne co 5 lat. Po zabiegu wewnątrznaczyniowym wykonuje się badanie obrazowe aorty (zwykle angio-TK) po 1, 6 i 12 mies., następnie zwykle raz na rok, a z czasem coraz rzadziej.

Co robić, aby uniknąć zachorowania na tętniaka aorty?

Dokładne przyczyny, które sprawiają, że u niektórych osób pod wpływem czynników, takich jak miażdżyca czy nadciśnienie tętnicze dochodzi do rozwoju tętniaka aorty, a u innych nie, nie zostały poznane. Ponieważ jednak wiadomo, że wymienione choroby przewlekłe, a także palenie tytoniu sprzyjają powstawaniu tętniaków, to aby uniknąć rozwoju tętniaka aorty należy stosować odpowiednią profilaktykę chorób układu sercowo-naczyniowego. W razie występowania hipercholesterolemii lub nadciśnienia tętniczego należy dbać o prawidłowe leczenie i stosować się do zaleceń lekarskich.

22.02.2023
Doradca Medyczny
  • Czy mój problem wymaga pilnej interwencji lekarskiej?
  • Czy i kiedy powinienem zgłosić się do lekarza?
  • Dokąd mam się udać?
+48

w dni powszednie od 8.00 do 18.00
Cena konsultacji 29 zł

Zaprenumeruj newsletter

Na podany adres wysłaliśmy wiadomość z linkiem aktywacyjnym.

Dziękujemy.

Ten adres email jest juz zapisany w naszej bazie, prosimy podać inny adres email.

Na ten adres email wysłaliśmy już wiadomość z linkiem aktywacyjnym, dziękujemy.

Wystąpił błąd, przepraszamy. Prosimy wypełnić formularz ponownie. W razie problemów prosimy o kontakt.

Jeżeli chcesz otrzymywać lokalne informacje zdrowotne podaj kod pocztowy

Nie, dziękuję.
Poradnik świadomego pacjenta